Pınar Sönmez
İnsanın dünya ile ilişkilerindeki önemli bir bağlantı aracı internet ve bilgi teknolojileri ile dijital ağlar; farklı disiplinler, alanlar, devirler açmaya devam ediyor. 1999’da David Bowie BBC’de, Jeremy Paxman’la söyleşisinde internetin müzik üretimine etkisi için şöyle diyor: “Henüz buzdağının ucunu bile görmedik. Bence internetin toplum için iyi ve kötü etkilerinin potansiyeli hayal dahi edilemez. Heyecanlı ama aynı zamanda ürkütücü bir şeylerin arefesindeyiz… Ben burada gerçek bağlamın ve içeriğin durumunun çok farklılaşacağını savunuyorum. Şu an bunu hayal bile edemiyoruz. Kullanıcı ile tedarikçi arasındaki etkileşim öylesine karşılıklı bir hale gelecek ki mecraların ne olduğuna dair geçmişten gelen tüm fikirlerimiz yıkılacak.”
Hukuk gerçeğin gücüyle, sanat hayal gücüyle ilerler. Bowie’nin öngörüsünün ve hayal gücünün zaman içindeki bir izdüşümü de NFT. Bugün dijital ekonomiden NFT’ye, üretimden yatırım araçlarına devasa bir değişim, dönüşüm süreci içindeyiz. Söz konusu yenilikçi süreçte hukuku bilmemenin mazeret sayılmayacağının üzerinde durmamız gerekiyor. Öncelikle teknik olarak belirtelim ki şartları oluştuğu takdirde her şeyin NFT, yani değiştirilemez token olması mümkün gözüküyor. Bunlar arasında en ilgi çekici varlıklar, fikri mülkiyet ürünleri, sanat eserleri. NFT’ler klasik anlamda tokenlerden farklı şekilde fikir ve sanat eserlerinde görülen hususiyetin, özgünlüğün, tekliğin teknolojik bir yansıması olarak karşımıza çıkmaktadır. Bu nedenle NFT ve hukuken eser kabulünün koşullarına bakmamızda fayda var.
Hukuk düzeni, bir toplumda yürürlükte bulunan hukuk kurallarının tümünü birden ifade etmek için kullanılan bir terimdir. Bu düzende, fikri hakların konusunu iktisadi değer taşıyan fikri emek ürünleri teşkil ediyor. Fikri Mülkiyet ve Sanat Hukuku, eser sahibinin haklarını koruma amacı taşıyor. Şimdi, NFT’nin bilhassa ilgi çeken alanı eser koruması ile ilgili olarak hukuk açısından konumunu belirlemeyi teminen kanundaki eser tanımına bakalım.
Bir fikri ürünün eser kabul edilmesi, dolayısıyla eser korumasından yararlanabilmesi için kanunda yazılı eser türlerinden birine girmesi ve eser sahibinin hususiyetini taşıması gerekmektedir. Eser türleri kanunda tahdidi, yani sınırlı olarak sayılmıştır. NFT sözkonusu olduğunda hatta ayrıca NFT sanat eserinden bahsedildiğinde Mahkemelerin eseri hangi kategoride değerlendireceğine yönelik karar ancak ihtilaf halinde ve bu uyuşmazlık mahkemeye taşındığında neticelenecek, netleşecektir. Bu aşamada, NFT eserin teknik detayları incelenecek, zaman damgalı olması önem arz edecek ve eser statüsü belirlenecektir.
Akıllı Kontratlara Dair
NFT deyince en çok merak edilen hususlardan olan akıllı kontrat, tokenlerle yapılan hazır bir sözleşmeyi işaret eder. Akıllı sözleşme, alıcı ile satıcı arasındaki sözleşmenin şartlarının doğrudan kod satırlarına yazılmasıyla kendi kendini yürüten bir sözleşme olarak tanımlanıyor. NFT’ler temel olarak üç unsur içeriyor. Bunlar; metadata, identifier ve koddur (akıllı sözleşme). NFT’nin temsil ettiği varlığın niteliği ve kapsamı bu akıllı sözleşme adı verilen kod içerisinde işaretlidir. Kod ve içerdiği anlaşmalar bir blok zinciri ağında bulunuyor. Bir NFT üretildiğinde, üreten kişi NFT’nin özelliklerini belirleyen, bu özellikleri NFT’nin yönetildiği ilgili blok zincirine şifreleyerek ekleyen temel, akıllı sözleşme kodunu oluşturur.
Her sözleşme için önerilen husus, NFT’deki akıllı kontratlar için de geçerli; NFT’nin devrinin hangi hakları ve sorumlulukları kapsadığının tespiti için akıllı kontratların içeriğinin dikkatle incelenmesi gerekir. Bazı NFT’ler eserin sınırlı bir kullanımını içerdiğinden, devralan da bu sınırlı haklara sahip olacaktır. Burada bahsi geçen çarpıcı bir nitelik de FSEK m. 45’te yazılı, bununla birlikte faturalandırma ve diğer pratik hususlar nedeniyle layıkıyla işletilmeyen kanuni pay ve takip hakkının (bilinen ifadesiyle sonraki satışlardan pay alma hakkı) mali hakların yani eserin kullanım hakkının devri halinde kendiliğinden işletilebilmesidir.
NFT ve Eser Sahibinin Hakları
NFT’nin hukuki koruma altındaki eser olduğunu varsayarsak eser sahibinin Fikir ve Sanat Eserleri Kanununda yer alan mali ve manevi haklara sahip olduğunu söyleriz. Mali haklar; işleme (FSEK m.21), çoğaltma (FSEK m. 22), yayma (FSEK m. 23), temsil (FSEK m.24), umuma iletim (FSEK m. 25), kanuni pay ve takip hakkı (FSEK m. 45) olarak sıralanır. Bu haklarla birlikte eser sahibinin manevi hakları olan umuma arz yetkisi, adın belirtilmesi salahiyeti, eserde değişiklik yapılmasını menetmek, eser sahibinin zilyed ve malike karşı hakları vardır. NFT’nin kanunen, somut olayda eser kabul edilmesi asıl mesele olup eser olduğu tespit edilirse tüm bu mali ve manevi haklar eser sahibinde bulunmaktadır. Bahsettiğiniz çoğaltma hususunda klasik eserden bir farkının olmaması, yine eğer işleme, çoğaltma yapılmak isteniyorsa, bir eserden başka eser üretiliyorsa gerekli hakların eser sahibinden FSEK m. 52 kapsamında yazılı izinle ve hakların ayrı ayrı belirtilerek alınması gerekir. Aksi takdirde, şartları varsa tazminat talebi ve cezai yaptırımla karşılaşılabilecektir.
NFT’nin Legal Geleceği
NFT’lerin takas edilememesi, aynısından bir daha üretilmesinin mümkün olmaması dijital para birimlerinin aksine her birinin bir diğerinden farklı olması, kanunun eser tanımındaki “eser sahibinin hususiyetini içerme” öğesiyle, eserin “biricik olma niteliği” ile koşuttur. Bu da, NFT’nin sanatsal üretime uygunluk bahsinde bir medyum gelişimine neden olmaktadır. Bununla birlikte hukuki kural ve kabullerin netlikle ifadesi, yasal düzenleme ve mahkeme kararları ile gerçekleşecektir. Henüz yasal güvencesi devlet tarafından sağlanmamış bir mecra olduğu göz önünde bulundurulmalı, mutlaka risk tespitine dikkat edilerek, hür iradeyle katılıp katılmama kararı verilmelidir. Bununla birlikte, bir öneri olarak yasa koyucu tarafından regüle edilene kadar doktrinde de belirtildiği üzere ilerideki hak kayıplarının önlenmesi açısından özellikle tanınmış marka sahiplerinin tescil ettirdikleri tasarım listelerine, ürünlerin NFT versiyonlarının da eklenmesi düşünülebilir.
Öte yandan; büyük resimde, dünyada ve ülkemizde tüm ekonomi politikalarını ve hukuk dallarını birbirine tutarlılıkla bağlayan bir ciddiyet tasavvuru gerek. Yeni ekonomik alanların, dijital fikri mülkiyet hukukunun, geleceğe ilişkin politikaların; bireysel ve kamusal seçimler yapabilme özgürlükleriyle, demokratik haklarla birlikte mana ifade ettiği bir hakikat.
Dünya yeni ticari gelirlere, yaratıcılığın pahasının yükseldiği ekonomiye, endüstriye ve hayata alan açıyor. Blockchain teknolojisi bu yönde imkân sağlamaktadır ve görünen o ki iyi bir araç olma potansiyeli mevcuttur. Hatta, hukuk zaviyesinden bakıldığında, tüm kayıtların dijital ortamda tutulması kuvvetli bir delil niteliği taşıyabilir. Yeni çağın dijital sanat ve NFT hikayesinde elbette uyuşmazlıklar, hak ihlâlleri, ihlâllerin sonucunda müzakereler, özel karar verme aşamaları, kanun yolları, hükümler, emsal kararlar, uygulamalar hasıl olacaktır. Bilhassa sözleşmelerin önleyici hukuk gereği titizlikle hazırlanmasında ve dikkatle incelenmesinde yarar var.Şu anda NFT’ye özel yasa olmaması sebebiyle kıyasen yorumda bulunsak da kanunilik ilkesi nedeniyle mutlaka yasal düzenlemeler gerektiğinin tekrar altını çizelim. Belirli kaidelerle sorumluluk tanımlamaları yapılmalı, bu sınırlamaların da meşruiyeti öncelenerek kamusal fayda ve etik gözetilmelidir. NFT hayatının rotasında özel hukuktaki ön incelemeler mühim olmakla birlikte, hukuki güvenlik esas itibariyle yasal regülasyon ile oluşturulacaktır. Bauman’ın deyimiyle “akışkan hayat” içinde anlam, güven, yaratıcılık, dirlik; gerçek hukuk ve adalet ile mümkündür.
