Pınar Sönmez
“Digital art that will stay.” “
Yeni sona eren Contemporary Istanbul 2023, 18. Edisyon’un TAEX standındayım. Duvarda bu cümle yazılı. TAEX ile iş birliği içindeki meslektaşım Stefania De Regel ile dijital teknolojiler, yaratıcılık ve hukukun birleştiği bu alanda dönüşümleri, gündemi, Sanat Hukuku’nda ve yapay zekâdaki gelişmeleri bilhassa fotoğrafa ilişkin realite ekseninde konuşuyoruz. “Kalıcı olarak dijital sanat.” iddiasını, perspektifini, öngörüsünü ise dijital inovasyon, zaman ve hukuk gösterecek.
Kripto ve NFT sanatının şekillenmesinden alım satımına kadar tüm sürecin takibinde hukukun önemi aşikâr. İtibardan alacakları doğru takibe, hukuku bilmemenin mazeret olmamasından sözleşmelere; geçerlilik, hukuka uygun kararlarla, edimlerle, tasarruflarla yakından alakalı.
Türkiye, Kıta Avrupası Hukuku’na tâbi olmakla birlikte tüm emsaller şu anda NFT dünyasını inşa ettiğinden bizi ilgilendirmektedir. İngiltere’den ABD’ye, Çin’den Hindistan’a dünyanın her yerinde hızla büyüyen dijital teknolojiler ve yaratıcılık ekosisteminin hukukla mutlak organik bağı, yenilikçi dijital pazarların merak uyandıran açılımı diyebileceğimiz NFT ve NFT sanatının belkemiğini oluşturmaktadır.
NFT’ler, kullandığı blokzincir teknolojisi sayesinde dijital bir sertifika ya da kayıt defteri gibi işlevle güvenlik, merkeziyetsizlik, hız bakımından avantaj sağladıkları için bilhassa pandemi sonrası 2021’de yükselen bir ivmeyle dikkat çekmiştir.
Dijital sanatın kalıcılığında yapay zekânın, kripto paranın ilerleyişi, kârı ve kalıcılığı hukuki çerçevelendirmelerdeki gerçeklik ve belirlemeye bağlı olacaktır. Fotoğrafların NFT’ye dönüştürülmesinde Fikri Mülkiyet ve Sanat Hukuku ile ilgili hangi başlıkların üzerinde durmalıyız; inceleyelim.
Yeni Oluşumlar: NFT ve Yasa
NFT’nin tanımını her adımda açıklamak, hatırlatmak uygun olacaktır. NFT’ler, blockchain (blokzincir) teknolojisini kullanan ve çoğunlukla ethereum blokzincirde işletilen dijital varlıklardır. NFT’ler bugün yaratıcılığın pek çok alanında, sanatta, sanal oyun öğelerinde, müzikte ve daha pek çok dikkat alanında realitede mevcut pek çok nesneyi temsil eden dijital değiştirilemez ve dönüştürülemez tokenlerdir. NFT, teknik anlamda varlığın kendisi olmayıp Token ID ve sözleşme adresinin birleşiminden meydana gelen, hususi kombinasyon ihtiva eden metavari dosyalar vasfıyla nitelendirilebilir. Bu nedenledir ki; NFT satışı, NFT’ye dönüştürülmüş eser üzerindeki telif hakkı devrini gerçekleştirmez, mali hak devri için ilaveten bir mali hak devri sözleşmesi imzalanmasını öneririm.
NFT’leri konu alan bir yasa henüz kabul edilmemiştir ve NFT’nin hukuki statüsü belirsizdir. Bununla beraber, hazırlanan pek çok rapor ve yeni uygulama ile NFT’nin hukukunu, zamanın şimdiki diliminde birlikte düzenliyoruz.
Adım Adım NFT, Fotoğraf ve Yasa
Bir fotoğraftan NFT oluşturma ve NFT’nin alım satım süreci ise mevcut bir dijital fotoğrafı kullanmayı, değiştirmeyi, blok zincirine bir NFT mint etmeyi veya sabit fiyat yoluyla satışını teminen listelemeyi içeriyor. Fotoğrafçıların rağbet ettiği NFT platformları arasında OpenSea, Foundation, Rarible, SuperRare ve Marketplace yer alıyor. NFT’lerin görsel sanatlara ve dijital teknolojiye koşut ilerlemesinde bilhassa fotoğrafın biricikliği örtüşmektedir. Görüldüğü üzere, fotoğrafların ya da eserlerin fotoğraflarının NFT’ye dönüştürülmesi hususunda yasada bilinmesi gerekenlerle ilerlemekte büyük ve kesin fayda var.
Aksi takdirde (her somut olay ayrı değerlendirilmek üzere), söz konusu ihlaller sebebiyle tazminat davasından ceza davasına dek hukuki yaptırımlarla karşılaşmak, ihtimal dahilindedir.
Fotoğrafın Hukuki Koruması Neyi İfade Eder?
Fotoğraf üzerindeki hakları koruma yollarını doğru zikretmek için önce yasa tarafından kabul edilen nitelik ve türleri açıklamalı, eser niteliğinde olan ve olmayan fotoğraf ayrımını dile getirmeliyim. Zira bir fotoğrafın eser niteliğine bağlı olarak haklarını koruma imkanları da değişiyor. 5846 Sayılı Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu’nun (FSEK) 1/B-a maddesi, “Eser, sahibinin hususiyetini taşıyan, ilim ve edebiyat, musiki, güzel sanatlar ve sinema eserleri türlerinden birisi içine giren her nevi fikir ve sanat mahsulüdür,” diyor.
Bir mahsulün FSEK’e göre eser sayılabilmesi için fikrî bir çaba sonucu oluşmuş olmasının yanı sıra iki şart daha aranıyor:
- Eserin sahibinin hususiyetini taşıması (subjektif unsur). Bu ifade, eserin sahibinin özgün bir düşüncesinin ürünü olması ve yaratıcılığını yansıtması olarak anlaşılıyor.
- Kanunda sayılan eser türlerinden birine girmesi (objektif unsur).
FSEK’e göre eser niteliğindeki fotoğraflar; bedii (estetik) vasfı bulunmayan her nevi teknik, ilmi mahiyette fotoğraflar ile güzel sanat eseri niteliğindeki fotoğraflar, slaytlardır.
FSEK m. 2/3’e göre estetik vasfı bulunmayan her nevi teknik ve ilmi mahiyette fotoğraf eserleri, ‘ilim ve edebiyat eseri’ olarak korunur. FSEK m. 4’te ise güzel sanat eserlerinin estetik niteliğe sahip olması gerektiği belirtilir; sekiz bent halinde güzel sanat eseri kabul edilen fikir ürünleri sıralanır; maddenin 5’inci bendinde ise ‘Fotoğrafik eserler ve slaytlar’ da yer alır. Eser koşullarını taşıyan basın fotoğrafları da somut vakaya göre ele alınmak şartıyla FSEK m. 2 kapsamında teknik ve ilmi eser sayılabilir. Kaldı ki bir teknik ve ilmi eser de estetik değer içerebilir ve bu durumda her iki maddenin de korumasından söz edilebilir.
Yine yasalar, eser sayılmayan ancak eserle yakın ilişkili bazı konuları da koruma altına alıyor. Eser niteliği bulunmayan ‘alelade’ fotoğraflar, FSEK md. 84/son ile haksız rekabet hükümlerine göre korunuyor. Ayrıca FSEK m. 85. ve 86. ile de kişilik haklarının korunması söz konusu.
Fotoğraflar Size Aitse Hukuken Nasıl Koruyabilirsiniz?
Söz konusu hakların korunmasını teminen, fotoğrafçıların karşılaşabilecekleri bir davada ispat aracı olarak kullanılabileceği düşüncesiyle bazı detayları gözetmeleri gerekmektedir. Eser sahibinin elinde fotoğrafın negatif veya diyapozitifinin olması, dijital fotoğraflardaysa iddia sahibinin fotoğraf makinesinden üretilmiş olduğunu gösteren dijital kod veya RAW formatlı dosyalara sahip olunması bu açıdan önem arz ediyor. Ayrıca, fotoğrafçının, ihtilaf konusu fotoğrafın yer, zaman, ışık, çekim tekniği ve diğer hususi unsurları taşıyan benzer fotoğrafları da saklamış olması, yargıya sunabilmesi mahkeme için değerli birer delildir.
Farklı bir metotla, “elektronik zaman damgası” da dikkat çekiyor ve önermeye uygun. Zaman Damgaları belli bir verinin belirtilen bir tarihte var olduğunu kanıtlıyorlar. Zaman Damgası Sunucusu, zaman damgalarını imzalamak için açık anahtar teknolojisini kullanarak, verinin bütünlüğünü ve belirli bir tarihteki varlığını onaylıyor. Fotoğraf ve her türlü elektronik veri için fikri hakkı ispat aracı olarak zaman damgası alınabilir.
Öte yandan, 6698 Sayılı Kişisel Verilerin Korunması Kanunu, Tâbi Olunacak Hukuka İlişkin Yetki, Ceza Hukuku ve vergi uygulamaları da NFT’lere ilişkin hukuki çerçevenin çizilmesinde normatif güç alanlarıdır.
Sanat Hukuku Odağında NFT ve Fotoğraf
Fotoğrafa olan ilgisinin kültürel yaklaşımını berraklaştırdığını belirten Roland Barthes, fotoğraf için müthiş bir içsel konuşma ve zihinsel tasavvuru birleştirdiği Camera Lucida[1]’da der: “Serüven ilkesi Fotoğraf’ın var olmasını sağlamama izin verir. Bunun tersine, serüven yoksa Fotoğraf da yoktur.”
Barthes’in sözlerinden yola çıkarak, dijital teknolojilerin NFT serüveninde ilginç bir konumdaki fotoğrafın yeni perspektiflerle değerlendirilmesinde; fotoğrafın hukuku yeni ifade biçimlerinin kapısıdır.
Gerçekten de, TAEX duvarında vurgulanan “Kalıcı olarak dijital sanat.” mümkün ve bunun meşru tek yolu NFT’ye ilişkin kanunların ve ilgili yasalara eklenecek hükümlerin yürürlüğe girmesidir. NFT’nin sanatsal üretime uygunluk bahsinde bir medyum gelişiminin kalıcılığı meselesi, ancak hukuki tanım, kural ve kabullerin tüm sarihliğiyle ifadesi, yasal düzenleme ve mahkeme kararları ile gerçekleşecektir. Bu nedenle, fotoğraflar NFT’ye çevrilecekse, her adımda Fikri Mülkiyet Hukuku bilgisine başvurulması, söz konusu bilgilerin göz önünde bulundurulması ve her vakada yeniden değerlendirilmesi elzemdir. Bugünün ve geleceğin NFT, Fotoğraf ve Hukuk Hikâyesi; uluslararası toplum nezdinde yazılmaya devam ediyor.
[1] Roland Barthes, Camera Lucida, Çev: Reha Akçakaya, AltıKırkBeş Yayın, s: 31
